شب یلدا یا شب چله

شب یلدا یا شب چله

شب یلدا آخرین روز از ماه آذر و فصل پاییز هست ،که بلندترین شب سال هست . در ايـران و سرزمينهاي هم فرهنگ مجاور، از شب آغاز زمستان با نـام «شـب چلـه » يـا «شـب يلـدا » نـام ميبرند كه همزمان با شب انقلاب زمستاني است. به دليل دقـت گاهشـماري ايرانـي و انطبـاق كامل آن با تقويم طبيعي، همواره و در همه سالها، انقـلاب زمسـتاني برابـر بـا شـامگاه سـي ام آذرماه و بامداد يكم ديماه است.

شرق شناسان و مورخان متفق القولند كه ايرانيان نزديك به چند هزار سال است كه شب يلدا آخرين شب پاييز و آذر ماه را كه درازترين و تاريك ترين شب در طول سال است تا سـپيده دم بيدار مي مانند، در كنار يكديگر خود را سرگرم مي كنند تا اندوه غيبت خورشيد و تاريكيو سردي روحيه آنان را تضعيف نكند و با به روشني گراييـدن آسـمان (حصـول اطمينـان ازبازگشت خورشيد در پي يك شب طولاني و سياه كه تولـد تـازه آن عنـوان شـده اسـت ) بـه رختخواب روند و لختي بياسايند.

جشن شب چله، همچون بسياري از آيـين هـاي ايرانـي، ريشـه در رويدادي كيهاني دارد. خورشيد در حركت سالانه خود، در آخر پاييز به پايين ترين نقطه افق جنوب شرقي ميرسد كه موجب كوتاه شدن طول روز و افزايش زمان تاريكي شب ميشود. اما از آغاز زمستان يا انقـلاب زمستاني، خورشيد دگرباره بسوي شمال شرقي باز ميگردد كه نتيجه آن افزايش روشـنايي روز و كاهش شب است. به عبارت ديگر، در شش ماهه آغاز تابستان تا آغاز زمستان، در هر شبانه روز  خورشيد اندكي پايينتر از محل پيشين خود در افق طلوع ميكند تا در نهايت در آغاز زمستان به پايين ترين حد جنوبي خود با فاصله /5 23 درجه از شرق يا نقطه اعتدالين برسـد . از ايـن روز به بعد، مسير جابجايي هاي طلوع خورشيد معكوس شده و مجـدداً بسـوي بـالا و نقطـه انقـلاب تابستاني باز ميگردد. آغاز بازگرديدن خورشـيد بسـوي شـمال شـرقي و افـزايش طـول روز، در انديشه و باورهاي مردم باستان به عنوان زمان زايش يا تولد ديگرباره خورشيد دانسته ميشـد و آنرا گرامي و فرخنده ميداشتند.

جشن يلدا در ايران امروز نيز با گرد هم آمدن و شبنشـيني اعضـاي خـانواده و اقـوام در كنـار يكديگر برگزار ميشود. آيين شب يلدا يا شب چله، خوردن آجيـل مخصـوص، هندوانـه، انـار و شيريني و ميوه ٔهاي گوناگون است كه همه جنبه ٔنمادي دارند و نشانه بركت، تندرستي، فراواني و شادكامي هستند. در اين شب هم مثل جشن تيرگان، فـال گـرفتن از كتـاب حـافظ مرسـوم است. حاضران با انتخاب و شكستن گردو از روي پوكي و يا پري آن، آينده گويي ميكنند. در کهن باستان ظرف شویی نبوده و از افتابه لگن برا شستشو استفاده میکردند.
معمولاً در شب يلدا مثل امروزه تلویزیون نبوده و  رسم بر اين است كه صاحب خانه، ديوان حافظ را به بزرگتر فاميل كه سـواد دارد، ميدهد. پس هر يك از ميهمانان نيت كرده و بزرگ مجلس، ايـن جملـه را مـي گويـد و تفعلي به گنجينه حافظ ميزند«: اي حافظ شيرازي/ تو محرم هر رازي/ بر ما نظر اندازي/ قسـم به قرآن مجيدي كه در سينه داري…» يا هر چيزي شـبيه بـه ايـن . ايـن رسـم يكـي از رسـوم پرطرفدار شب يلداست كه امروزه با فـن آوري روز نيـز بـه روز شـده . بـه طـوري كـه در بعضـي  خانوادهها به جاي كتاب حافظ، از فالنامه، نرمافزار تفعل مجازي در رايانه، پايگاههاي اينترنتـي ويژه فال، نرم افزارهاي ويژه تلفن همراه، سامانه پيام كوتاه يا پيامك و… بـراي انجـام ايـن رسـم اســتفاده مــيكننــد كــه ســرگرمي خــوبي بــراي خــانواده هــا در ايــن شــب بلنــد ســال اســت .

آداب شب يلدا در طول زمان تغيير نكرده و ايرانيان در اين شب، باقيمانده ميوه هايي را كـه انبار كرده اند و خشكبار و تنقلات مي خورند و دور هم گرد هيزم افروخته و بخـاري روشـن کرسی  مي نشينند و مثل امروزی بخاری گازی یا اسپلیت نبوده  تا سپيده دم بشارت شكست تاريكي و ظلمت و آمدن روشنايي وگرمي در( ايرانباستان، از ميان نرفتن و زنده بودن خورشيد كه بدون آن حيات نخواهد بودرا) بدهد، زيرا كه به زعم آنان در اين شب، تاريكي و سياهي در اوج خود است. واژه يلدا، از دوران ساسانيان كه متمايل به به كـارگيري خـط (الفبـاي از راسـت بـه چـپ )سرياني شده بودند به كار رفته است. يلدا – همان ميلاد به معناي زايـش – زاد روز يـا تولـد است كه از آن زبان سامي وارد پارسي شده است . بايد دانست كه هنوز در بسياري از نقـاط ايران مخصوصاً در جنوب و جنوب خاوري براي ناميدن بلندترين شب سال، به جاي شب يلدا از واژه مركب شب چله (چهل روز مانده به جشن سده، شب سياه و سرد) استفاده مي .شود.

یلداتون مبارک